Koninkrijk in wording

Tegen deze in hun ogen onrechtvaardige politieke verhoudingen keerden zich tussen 1780 en 1787 de hervormingsgezinde Patriotten. De strijd werd zo fel gevoerd dat het tot een bijna-burgeroorlog kwam. Door het ingrijpen van een Pruisisch leger, dat de Stadhouder in 1787 te hulp snelde, dolven de Patriotten uiteindelijk het onderspit tegen de Oranjegezinden. Pas nadat in de strenge winter van 1794-1795 de Franse revolutionaire legers over de bevroren rivieren Nederland waren binnengetrokken, kregen de hervormingsgezinden, die zich nu Bataven noemden, een nieuwe kans. Aan de regentenheerschappij kwam toen een abrupt einde, en stadhouder Willem V vluchtte vanaf het Scheveningse strand naar Groot-Brittannië.

De felste debatten werden in deze jaren echter gevoerd over de staatsvorm van de nieuwe republiek. Degenen die wensten vast te houden aan de macht van de provincies stonden daarbij tegenover de voorstanders van een gecentraliseerde eenheidsstaat. Uiteindelijk wisten de laatstgenoemden hun standpunt te doen zegevieren. Dit gebeurde na enkele staatsgrepen, waarbij de Fransen achter de schermen een belangrijke rol speelden. De Bataafse Republiek bevond zich sinds 1795 namelijk in een onderdanige positie, als vazalstaat en wingewest van Frankrijk. Zeker nadat generaal Napoleon Bonaparte eind 1799 de macht had gegrepen, werd de invloed van Parijs op de politiek in ons land alsmaar groter.

Al snel bleek Lodewijk Napoleon niet aan de verwachtingen van zijn broer te voldoen. De Franse Keizer bestookte hem onophoudelijk met kritiek en reprimandes. Bij de Nederlanders was de Koning wel populair. Hij maakte zijn aan sobere republikeinse vormen gewende volk bekend met de gebruiken en uiterlijkheden van de monarchie. Er kwam een hof en een hofhouding, en de Koning vertoonde zich geregeld aan zijn onderdanen tijdens inspectiereizen of bij bezoeken aan door rampspoed getroffen steden en streken. Zoals hoort bij een vorst, bevorderde hij de kunsten en de wetenschappen: de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen en het Rijksmuseum vonden hun oorsprong onder zijn bewind. Ook besloot Lodewijk Napoleon in 1808 Amsterdam tot residentie en regeringscentrum te maken. Hij ging wonen in het voormalige stadhuis op de Dam, dat sindsdien koninklijk paleis is.

De nadelen van de inlijving waren echter vele malen groter. Het Continentaal Stelsel bracht ernstige schade toe aan de handel en scheepvaart en leidde tot economische malaise met wijdverbreide werkloosheid en armoede. De situatie werd nog verergerd door de zware belastingdruk. In 1811 voerde Napoleon hier de dienstplicht in, waardoor zo’n 35.000 jongemannen op verre slagvelden moesten vechten. Bovendien was oppositie tegen het regime onmogelijk en werd kritiek niet geduld. De Franse censuurwetten waren streng, en overal waakte de geheime politie. Toch verhinderde dit het volk niet om bij herhaling door onlusten uiting te geven aan zijn ongenoegen.

Willem Frederik, ontevreden over de inspanningen van de regering in Londen, vertrok al in september 1795 naar Berlijn en vestigde zijn hoop op zijn schoonvader, de Koning van Pruisen. Toen er van die kant geen hulp kwam, richtte hij zich weer op Groot-Brittannië, maar bij de landing in Noord-Holland die dit land in 1799 uitvoerde, kreeg hij geen belangrijke rol. Deze inval mislukte overigens, en de gehoopte volksopstand ten gunste van Oranje bleef uit. Vervolgens maakte Willem Frederik in 1802 een knieval voor Napoleon, die hem het Duitse minivorstendommetje Fulda toebedeelde. Dit verloor hij nadat hij zich in 1806 aan de zijde van Pruisen tegen de Franse Keizer had gekeerd. Een poging om daarna opnieuw bij Napoleon in het gevlij te komen bleef onbeantwoord. In 1809 zocht hij zijn heil bij Oostenrijk, tot ook dit land door Frankrijk werd verslagen. Voor de Oranjezaak zag het er toen steeds somberder uit. Van de Britse invasiepoging in Zeeland in 1809 werd de Prins niet eens op de hoogte gesteld. Er restte hem niets anders dan zich met zijn gezin terug te trekken in Berlijn en zijn verre Poolse landgoederen te beheren.

De nadering van de geallieerde legers maakte de Franse bestuurders en militairen in het westen van Nederland steeds nerveuzer. Zij begonnen het land te verlaten. Na het vertrek van het Franse garnizoen braken op 15 november onlusten uit in Amsterdam. Maar een ijlings uit de aanzienlijke burgerij gevormd voorlopig stadsbestuur richtte zich voorlopig meer op het herstel van de orde dan op het verdrijven van de laatste Fransen.

Anders ging het er aan toe in Den Haag. Nadat het keizerlijk gezag de stad op 17 november had verlaten, kwam het ook daar tot oproer. Maar in tegenstelling tot Amsterdam durfde men zich in Den Haag wel tegen de Fransen uit te spreken. Hier maakte Gijsbert Karel van Hogendorp, een voormalige Oranjegezinde regent, onmiddellijk van de gelegenheid gebruik om aan te zetten tot een nationale opstand. Hij deed dit samen met graaf Van Limburg Stirum, die als gouverneur van Den Haag het militaire bewind op zich nam. Op diezelfde 17de november las Van Limburg Stirum, met een oranjekokarde getooid, aan de Haagse bevolking de eerder door Van Hogendorp opgestelde proclamatie voor, die begint met de woorden: ‘Oranje Boven! Holland is vry!’.

Dit tweemanschap – Van Limburg Stirum maakte hiervan geen deel uit – zond vervolgens een vertegenwoordiger naar het hoofdkwartier van de geallieerden om hen van de gebeurtenissen op de hoogte te stellen en er bij hen op aan te dringen haast te maken met hun opmars naar het westen. Tevens riep het Algemeen Bestuur de voorlopige besturen in verscheidene Hollandse steden op hun angstvallig neutrale houding op te geven. De vrees voor de Fransen was echter nog te groot. Pas na enkele dagen verklaarde de ene na de andere stad zich voor de Prins. Amsterdam deed dit op 24 november, gerustgesteld door de komst van de eerste kozakken.

Op een Brits oorlogsschip stak Willem Frederik de Noordzee over en op 30 november ging hij in Scheveningen aan land. Vandaar begaf hij zich naar Den Haag, waar hij werd ontvangen door Van Limburg Stirum en Van Hogendorp. Onmiddellijk drong zich toen de vraag op in welke hoedanigheid de Prins het hem toevertrouwde gezag zou uitoefenen. Na de ingrijpende politieke en bestuurlijke modernisering die Nederland in de Bataafs-Franse jaren had ondergaan, kon er noch van een herstel van het stadhouderschap noch van een wedergeboorte van de regentenheerschappij sprake zijn. Dit laatste was eigenlijk wat Van Hogendorp en de Oranjegezinde ex-regenten in aangepaste vorm voor ogen stond. Maar de ‘mannen van na 1795’ konden dit verhinderen.

Zij wisten de Prins ertoe te bewegen de soevereiniteit aan te nemen, niet uit naam van de regenten, maar uit naam van het volk. Tevens zorgden zij ervoor dat een – intussen gebruikelijk geworden – Grondwet de macht van de vorst voldoende zou beperken. Aldus aanvaardde de Prins op 2 december tijdens zijn bezoek aan Amsterdam als ‘Soeverein Vorst der Verenigde Nederlanden’ het oppergezag in de nieuw te vormen staat ‘onder waarborging eener wyze Constitutie’. Van de titel ‘Koning’ wilde hij op dat moment nog niet weten. Daarover wachtte hij een beslissing van de grote mogendheden af.

Zo bombardeerden zij met hun kanonnen vanaf 24 november het opstandige Dordrecht. Terzelfder tijd wreekten zij zich al plunderend en moordend op Woerden, dat de kant van het Algemeen Bestuur had gekozen. De reguliere Pruisische troepen die vanaf 23 november het land waren binnengetrokken, slaagden er niet in de vijand overal te verdrijven. Boven de grote rivieren wisten de Fransen namelijk in vestingsteden als Den Helder, Delfzijl, Coevorden, Deventer, Naarden en Gorinchem nog maandenlang tegenstand aan hun belegeraars te bieden. De geallieerde opmars naar het zuiden werd hier echter niet door belemmerd.

Vanaf december 1813 waren al Napoleons oorlogsinspanningen in de Nederlanden gericht op de verdediging van de strategisch belangrijke havenstad Antwerpen. Om hieraan bij te dragen moesten de Fransen de Brabantse vestingen in handen zien te houden. Breda en Geertruidenberg vielen nog diezelfde maand in geallieerde handen, en ’s-Hertogenbosch gaf zich een maand later over. Maar in Grave en Bergen op Zoom konden de keizerlijke troepen alle aanvallen afslaan. Pas nadat Napoleon op 6 april 1814 troonsafstand had gedaan en er op 23 april een wapenstilstand was gesloten, werden alle nog belegerde vestingsteden door de Fransen ontruimd. In Bergen op Zoom gebeurde dit pas op 3 mei en in Den Helder op 4 mei. Als allerlaatste werd op 23 mei Delfzijl overgedragen.

Dit gold ook voor de bestuurders en ambtenaren die carrière hadden gemaakt in de Bataafs-Franse periode. Met hetzelfde gemak waarmee zij het ene regime na het andere dienden, wendden deze ‘windvanen’ zich vanaf 1813 tot de Soeverein Vorst, die hen met open armen ontving. Dat het in veel gevallen de vroegere vijanden van het Oranjehuis betrof, vormde geen belemmering. Voor Willem I telden slechts hun in de Napoleontische bureaucratie opgedane kennis en ervaring. Van zuiveringen was geen sprake. ‘Vergeven en vergeten’, zo luidde de leus. Bovendien kon Willem I moeilijk anders, aangezien hij indertijd ook zelf uit opportunisme een knieval voor Napoleon had gemaakt. Oranjeaanhangers, die sinds 1795 uit trouw aan zijn dynastie buiten de ambten waren gebleven, stemde deze houding bitter: ‘de Prins is Patriots geworden’, zo meenden zij.

Nadat de Grondwet van kracht was geworden, kwamen de verschillende staatsinstellingen die hierin waren voorgeschreven tot stand. Zo stelde de Soeverein Vorst op 6 april nieuwe departementshoofden (: ministers) aan en regelde hij op diezelfde dag de taken van de Raad van State. In de instructie voor dit college was ook een vice-president voorzien, een functie die aan Van Hogendorp werd toevertrouwd. Eveneens op 6 april benoemde Willem I de eerste gouverneurs in de provincies, die over uitvoerige bevoegdheden beschikten. Op 9 juli kwam de Algemene Rekenkamer tot stand, en op 16 juli werd ’s Rijks Munt in Utrecht opgericht. Volgens de Grondwet had de Soeverein Vorst het recht in de adelstand te verheffen en om hem hierbij terzijde te staan werd op 24 juni de Hoge Raad van Adel in het leven geroepen. Niet in de Grondwet vermeld, maar van groot belang voor de economische ontwikkeling van de jonge staat was De Nederlandsche Bank, die al op 25 maart werd opgericht.

De besprekingen over de ‘hereniging’ werden in het diepste geheim gevoerd, omdat hiertegen bij velen in Nederland bezwaren bestonden, terwijl de meeste Belgen hiervoor al helemaal weinig voelden. De bevolking in het Noorden noch die in het Zuiden mocht hierover echter meebeslissen. Tijdens de gezamenlijke onderhandelingen die voorafgingen aan de troonsafstand van Napoleon op 6 april en het vredesverdrag met Frankrijk op 30 mei besloten de geallieerden – onder leiding van Castlereagh en aangespoord door Willem I – dat ‘België’ aan Nederland zou worden toegewezen. Door dit besluit te presenteren als een machtswoord, als een opdracht van de grote mogendheden hoopten zij de kritiek hierop in beide toekomstige landsdelen te smoren en de Soeverein Vorst te ontslaan van iedere verantwoordelijkheid voor het in vervulling gaan van diens grootste wens.

Over de voorwaarden van de samenvoeging – de zogeheten ‘Acht Artikelen’ – bereikten de vier grootmachten op 21 juni overeenstemming. Op die dag ondertekenden zij het geheime protocol van Londen, dat geldt als de geboorteakte van de nieuwe staat, waarvan ‘de hereniging innig en volledig’ zou moeten zijn’. Voor de Soeverein Vorst was het een bittere teleurstelling dat het bestuur over ‘België’ hem slechts voorlopig werd toegekend. Op een later in Wenen te houden congres zou hierover definitief worden beslist. Aanvankelijk weigerde Willem I daarom het protocol te aanvaarden. Maar na door Castlereagh onder druk te zijn gezet, ondertekende hij het op 21 juli alsnog. Dat prinses Charlotte een maand eerder plotseling de verloving met de Prins van Oranje had verbroken, kwam de betrekkingen tussen Den Haag en Londen evenmin ten goede.

Verder stelde de Britse minister als voorwaarde voor teruggave van de overzeese bezittingen dat Nederland sterk genoeg moest zijn om zichzelf te kunnen verdedigen. Door de samenvoeging met ‘België’ werd hieraan weliswaar voldaan, maar als compensatie voor de grote financiële opofferingen die Groot-Brittannië zich had moeten getroosten om dit te bereiken, wenste Castlereagh de ten westen van Suriname gelegen plantagekolonies Essequebo, Demerary en Berbice (het huidige Guyana) te behouden.

Toen dit in Nederland op verzet stuitte, dreigde de Britse minister de teruggavekwestie op het Wener Congres te bespreken, waardoor ook andere landen zich hiermee zouden bemoeien. Het was hetzelfde dreigement dat Castlereagh kort tevoren ook had gebruikt om Willem I tot aanvaarding van de ‘Acht Artikelen’ te brengen. Opnieuw zwichtte de Soeverein Vorst, en op 13 augustus ondertekenden de twee landen de conventie van Londen. Het zou toen echter nog zo’n twee jaar duren eer de overzeese bezittingen weer in Nederlandse handen kwamen. Suriname werd in februari 1816 in bezit genomen en de meeste Antillen in maart van dat jaar. Op Java vond de machtsoverdracht pas in augustus 1816 plaats en op de Molukken in maart 1817. Op andere afgelegen posten gebeurde dit nog veel later.

Deze weerstand werd in later jaren nog groter door de hoge belastingen en de economische neergang als gevolg van het Continentaal Stelsel. Hoewel de laatste jaren van Napoleons bewind in de Belgische departementen niet minder drukkend waren dan in de aangrenzende Hollandse departementen, kwam het eind 1813 in het Zuiden niet tot een vergelijkbare opstand als in het Noorden. De omstandigheden waren daar ook niet naar: het gebied vormde geen nationale eenheid met een bijbehorend saamhorigheidsgevoel, de elite was verdeeld over de gewenste politieke toekomst, en bovenal ontbrak het aan algemeen aanvaarde leiders. Dit onvermogen het lot in eigen hand te nemen had verreikende gevolgen.

Midden december 1813 rukten de Pruisen als eersten de Belgische departementen binnen. Een maand later volgden Britse en Russische eenheden. Het verloop van de gevechten vertoonde hier vervolgens hetzelfde patroon als eerder in het Noorden. De Franse troepen werden langzaam maar zeker teruggedrongen, maar zij wisten een aantal belangrijke vestingen tot het allerlaatste moment in handen te houden, waaronder Antwerpen, Venlo, Maastricht en Luxemburg.

Begin februari 1814 trokken de geallieerden Brussel binnen. Zij behandelden de Belgische departementen als op Frankrijk veroverd grondgebied, en er volgde een militaire bezetting. In afwachting van een definitieve beslissing kwam het gebied – dat pas op 5 mei geheel door de Fransen zou zijn verlaten – onder bestuur van de grote mogendheden. Met het protocol van Londen en de aanvaarding daarvan door Willem I op 21 juli 1814 werd het lot van ‘België’ enkele maanden later bezegeld.

De oudste zoon van Willem I kreeg van de geallieerden het opperbevel over de in ‘België’ gelegerde troepen. Dit waren merendeels Britse en Duitse eenheden, die de belangrijkste vestingsteden bezetten. Want Noord-Nederlandse militairen waren er aanvankelijk nog onvoldoende, terwijl de werving van Belgische officieren en soldaten erg moeizaam verliep.

De Belgische bevolking onderging het aantreden van het zoveelste vreemde bewind met gelatenheid, al was men opgelucht dat er een einde kwam aan het militaire bezettingsregime. De elite trad het Noord-Nederlandse gouvernement-generaal met gemengde gevoelens tegemoet. Steun vond Willem I bij een deel van de in het centralistische Franse bestuur geschoolde ambtenaren, van wie hij ook in het Zuiden graag gebruikmaakte. Bij de machtige rooms-katholieke geestelijkheid kon hij daarentegen geen goed doen. Zij eiste volledig te worden hersteld in de bevoorrechte positie die zij tijdens het Oostenrijkse bewind had ingenomen. Dat het katholieke Zuiden zou worden samengevoegd met het calvinistische Noorden en zou worden geregeerd door een ‘ketterse’ vorst stond de katholieke clerus evenzeer tegen.

Daartoe hoorde in de eerste plaats het vaststellen van de oostgrens van ‘België’ ten opzichte van Pruisen. Mede om Frankrijk te bewaken kreeg deze mogendheid in Wenen namelijk Westfalen en het Rijnland toebedeeld, waardoor het een machtige buurstaat werd. Onder druk van de Britse minister Castlereagh diende Willem I zijn ambities voor gebiedsuitbreiding ten oosten van de Maas daarom in te perken. Erger nog, om Pruisen tevreden te stellen moest hij zijn Nassause erflanden aan deze mogendheid overdragen. Als schadeloosstelling ontving de Oranjevorst in persoonlijk bezit het groothertogdom Luxemburg. De hoofdstad Luxemburg – een vestingstad die van groot strategisch belang was om een eventuele Franse opmars te stuiten – durfden de grootmachten hem echter niet toe te vertrouwen. Daarom werd bepaald dat het garnizoen hier uit Pruisische militairen moest bestaan.

Ook met de militaire voorbereidingen ging het toen snel. Na afkondiging van de mobilisatie werd een veldleger gevormd dat posities betrok in ‘België’. Aangezien deze strijdmacht werd samengevoegd met ijlings overgebrachte Britse troepen en enkele Duitse eenheden moest Willem I er schoorvoetend in toestemmen dat de Britse hertog van Wellington hierover het opperbevel kreeg. Als tegemoetkoming werd de 22-jarige Prins van Oranje één van diens ondercommandanten. Deze gecombineerde troepenmacht moest, samen met een Pruisisch leger, de verwachte aanval van Napoleon naar het Noorden zien te stuiten. Deze aanval kwam midden juni. Een deel van de Nederlandse troepen nam ten zuiden van Brussel eerst op 16 juni deel aan een fel gevecht om de viersprong van Quatre-Bras en vervolgens op 18 juni aan de slag bij Waterloo, waarin de Franse Keizer definitief werd verslagen. Hoewel de Prins van Oranje in de strijd gewond raakte en als ‘held’ werd gevierd, zijn het andere Nederlandse generaals die zich hier door hun juiste en tijdige beslissingen onderscheidden. Niettemin konden de Oranjes met het gespilde bloed van de Prins de bevolking laten zien welk offer zij voor het vaderland wilden brengen. Ook voor de band tussen Noord en Zuid was de ervaring van Waterloo van groot belang. Militairen uit beide delen van het koninkrijk hadden immers samen, zij aan zij vechtend, de nieuw verworven onafhankelijkheid verdedigd. Ten slotte maakte de Nederlandse bijdrage aan de overwinning op Napoleon de grote mogendheden duidelijk dat de nieuwe staat zijn taak als buffer tegen Frankrijk met succes kon vervullen.

In het Noorden werd het herzieningsontwerp voorgelegd aan de voor deze gelegenheid tot 110 leden ‘verdubbelde’ Staten-Generaal, die het op 18 augustus unaniem aannamen. In het Zuiden, waar een volksvertegenwoordiging ontbrak, hadden toen al vier dagen eerder 1323 met zorg geselecteerde notabelen hierover schriftelijk gestemd in hun arrondissementshoofdsteden. Hier verliepen de zaken echter minder voorspoedig. De rooms-katholieke geestelijkheid keerde zich fel tegen de bepaling in het ontwerp die de godsdiensten in het koninkrijk gelijkstelde. Zij wilde haar oude bevoorrechte positie hersteld zien. Onder aanvoering van de strijdvaardige bisschop van Gent richtten de Belgische bisschoppen niet alleen een vlammend protest aan de Koning. Ook maanden zij de notabelen het ontwerp af te wijzen. Toen op 18 augustus de stemmen waren geteld, bleek inderdaad dat de meerderheid van hen had tegengestemd. De adviseurs van Willem I pasten daarop een noodgreep toe. Door de thuisblijvers en degenen die om godsdienstige redenen tegenstemden tot de voorstanders te rekenen, kwam men alsnog tot een meerderheid. Door deze stemmenmanipulatie – in het Zuiden aangeduid als ‘Hollandse rekenkunde’ – kon de Grondwet door de Koning alsnog op 24 augustus bij proclamatie voor aangenomen worden verklaard.

Met de inhuldigingsplechtigheid in Brussel kwam een einde aan twee jaren vol bewogen en beslissende gebeurtenissen op politiek, militair en diplomatiek terrein. De nieuwe staat – hoe onvolkomen deze ook mocht zijn – was toen naar binnen en naar buiten toe gevestigd. In vorm en opzet was het een constitutionele en parlementaire monarchie, die het verre en het recente verleden verenigde en die in de toekomst een geleidelijke overgang van autocratie naar democratie mogelijk zou maken. De vereniging van Noord en Zuid hield weliswaar slechts kort stand, maar de internationale positie die de mogendheden het land in deze jaren hadden gegund, zou het ook gescheiden van België weten te behouden.